Zagadnienie wpływu buddyzmu na kulturę zachodnią rozpala wyobraźnię nie tylko kulturoznawców czy filmoznawców. Właściciele odtwarzaczy przenośnych “Zen” firmy Creative na pewno też nieraz zachodzą w głowę nad zagadkową nazwą swojego muzycznego gadżetu. Odbywające się w grudniu w Krakowie wydarzenia takie jak Festiwal Kultury Buddyjskiej oraz Festiwal Filmu Filozoficznego zapewne pomogą odpowiedzieć na wiele pytań związanych z obecnością tej tradycji w europejskim kontekście kulturowym.
Buddyzm zadomowił się w świecie zachodnim na dobre w okolicach drugiej połowy XX wieku. Jednak już dużo wcześniej filozofia ta inspirował europejskich myślicieli. W starożytnej Aleksandrii (Egipt) istniała szkoła buddyjska, za pośrednictwem której tacy hellenistyczni filozofowie jak Pitagoras, Empedokles, Plotyn czy Orygenes zaznajomili się z doktryną Siddharthy Gautamy. W średniowiecznej hagiografii zaś życiorys Buddy pojawia się pod postacią legendy o św. Jozafacie (tradycja prawosławna).
W XIX wieku buddyzm zaczął stawać się przedmiotem coraz głębszych dociekań m.in. Arthura Schopenhauera, Fryderyka Nietzschego czy Heleny Bławatskiej (teozofia). Wreszcie w wieku XX nastąpiła eksplozja zainteresowania buddyjską doktryną za sprawą takich myślicieli i twórców jak C.G. Jung, A. Huxley, A. Watts czy A. Ginsberg.
Autorzy wywodzący się z “Beat Generation”, tacy jak Ginsberg czy Kerouac byli prekursorami ruchu hipisowskiego, a ich myśl nosiła pewne znamiona egzystencjalizmu. W przeciwieństwie do europejskich egzystencjalistów takich jak Sartre, “beatnicy” nie przyjmowali postawy pesymistycznej. Pesymizm egzystencjalistów brał się ze stwierdzenia, że człowieka otacza nicość – amerykańscy “Włóczędzy dharmy”, w tym miejscu jednak nie kończyli swoich rozważań, ale czynili ten fakt niejako punktem wyjścia dla dalszych poszukiwań. W ich interpretacji pustki objawia się wpływ filozofii buddyjskiej, w której to pustka (sansk. Śūnyatā) jest najistotniejszą kategorią związaną z doktryną bezjaźniowości (sansk. anatman). Dla Ginsberga czy Burroughs’a egzystencjalne zderzenie z nicością nie jest powodem do poddawania się rozpaczy ale wręcz przeciwnie – skłania do manifestacji swobody twórczej, nonkonformizmu a także indywidualizmu.
Kerouac twierdził, że beatnicy to „szaleńcy ogarnięci szałem życia, szałem rozmowy, chęcią zbawienia, pragnący wszystkiego naraz, ci, co nigdy nie ziewają, nie plotą banałów, ale płoną, płoną, płoną, jak bajeczne race eksplodujące niczym pająki na tle gwiazd”. W beatnikowskim szaleństwie można jednak odnaleźć pewne analogie wobec “szaleństwa” oświeconych mnichów zen. Być może jest nieco ryzykownym zabiegiem zestawianie nie stroniących od używek przedstawicieli “Beat Generation” z legendarnym mistrzami buddyjskimi np. tradycji chan, jednak obie te grupy łączy pewna nieszablonowość i spontaniczność nieraz szokująca dla przedstawicieli reszty społeczeństwa.
Wszyscy beatnicy inspirowali się buddyzmem a niektórzy też czynnie praktykowali (A. Ginsberg praktykował buddyzm tybetański, G. Snyder został mistrzem zen).
Buddyzm inspirując beatników przyczynił się do zajścia głębokich przemian społecznych i kulturowych takich jak rewolucja obyczajowa, powstanie ruchów feministycznych i ekologicznych czy wreszcie do powstawania nowych ruchów religijnych (np. New Age). Być może był tylko jednym z kilkudziesięciu (kilkuset?) czynników mających wpływ na proces przemian, jednak warto zwrócić na niego uwagę ze względu na to, że filozofia ta, od czasów beatników z upływem lat konsekwentnie umacniała swoją pozycję w Europie i Stanach Zjednoczonych. W perspektywie dzisiejszej zaś zdaje się być dla ludzi Zachodu główną alternatywą wobec ateizmu (patrz A. Einstein).
Zagadnienie związków beatników z buddyzmem przybliży odbywający się w dniach 9 -12 grudnia w Krakowie Festiwal Filmu Filozoficznego.
W ramach tegoż festiwalu 11 grudnia o 18, w klubie Bunkra Sztuki odbędzie się wieczór beatnikowski – “DHARMA BEAT”.
Odbędą się na nim m.in. projekcje filmów “beatnikowskich” :
“Fried Shoes Cooked Diamonds” (po projekcji spotkanie z reżyserem Costanzo Allione) oraz “Pull My Daisy” (1958, 30’) reż. Robert Frank, Alfred Leslie, scenariusz: Jack Kerouac. Spotkanie z Blainem Allanem wokół tego filmu poprowadzi dr Urszula Tes.
Ciekawie zapowiada się również promocja książki “Kino Beat Generation” i spotkanie z autorką dr Urszulą Tes. Kino związane z tym prądem, nie jest tak dobrze znane jak twórczość literacka przedstawicieli “renesansu z San Francisco”. Warto więc uzupełnić sobie perspektywę twórczości “Beat Generation” także o dziedzinę filmu.
***Fragment rozdziału pod tytułem Wątki buddyjskie w filmach „beat” i na jego obrzeżach można pobrać tutaj.
Inne punkty programu, na które szczególnie warto zwrócić uwagę to według mnie:
9 grudnia 2010, czwartek godz. 15.00
Muzem Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha, ul. Konopnickiej 26
„Śmierć jako imperatyw japońskiej kultury albo dlaczego śmierć i umieranie stają się przedmiotem estetycznej kontemplacji dla artystów z Kraju Kwitnącej Wiśni.”
Projekcja filmu Harakiri (1962,135’) reż. Masaki Kobayashi.
Spotkanie poprowadzi dr Piotr Kletowski
10 grudnia 2010, piątek godz. 17.00
Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha, ul. Konopnickiej 26
Projekcja filmu Koło czasu (2003, 80’) reż. Werner Herzog ze specjalnym udziałem Ireneusza Kani
11 grudnia 2010, sobota godz. 13.00
Kino Studyjne Agrafka, ul. Krowoderska 8
Dlaczego Bodhidharma wyruszył na Wschód? (1989, 135’) reż. Yong-Kyun Bae. Spotkanie poprowadzi dr Krzysztof Jakubczak **
12 grudnia, niedziela godz. 13.00
Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha, ul. Konopnickiej 26
Projekcja filmu Devi (1960, 93’) reż. Satyajit Ray
Spotkanie poprowadzi dr Marzenna Jukubczak
Kolejnym wydarzeniem związanym z buddyzmem jest Festiwal Kultury Buddyjskiej (7-18 grudnia). A oto kilka ciekawie zapowiadających się spotkań i pokazów:
7 grudnia 20:00 film “Nauka o stanie umysłu”, Kino pod Baranami
10 grudnia 18:00 wernisaż wystawy: “Tradycyjna Sztuka Buddyjska”, prelekcja: Leo Grzyb i Marta Ruta. Biblioteka Jagiellońska, Sala Konferencyjna, al.Mickiewicza 22 (wejście od ul. Oleandry 3). Wystawa jest dostępna od 10 do 18 grudnia
13 grudnia 20:00 film “Podróż przez Bhutan, krainę Guru Rinpocze”. Kino Pod Baranami
14 grudnia 20:00 koncert: Kinior&Makaruk, Yeshe, Blady Kris. Klub Alchemia, ul. Estery 5
15 grudnia, środa 11:30 wykład z cyklu „Buddyzm a Nauka”: “Koncepcja człowieka według buddyzmu oraz filozofii europejskiej” – panel dyskusyjny: prof. UEK dr. hab. Janina Filek, dr Piotr Augustyniak, Karol Ślęczek. Uniwersytet Ekonomiczny Kraków, ul. Rakowicka 27, Pawilon D, Sala 6
Wpływ buddyzmu zen na sztukę, muzykę i film to temat z pewnością wart dokładniejszego zbadania. Twórczość Johna Cage’a, Nam June Paika, Yves Klein, czy Ad Reinhardta jest przykładem tego, jak silnie zen odcisnął swoje piętno na kształcie sztuki współczesnej.
Street stories 